Kamulaştırma Nedir?
Kamulaştırma, devletin veya kamu tüzel kişilerinin, belirli yasal süreçleri izleyerek, genellikle özel mülkiyette bulunan taşınmaz veya taşınır malları, sahiplerinin rızası olmaksızın veya alınsa dahi, kamu yararı veya toplumun genel çıkarları gereği el koyma ve kullanma yetkisidir. Kamulaştırma genellikle anayasa ve kanunlarla belirlenen şartlar ve süreçlere göre gerçekleştirilir.
Bu süreç, genellikle altyapı projeleri (yol, köprü, baraj gibi), kentsel dönüşüm projeleri veya kamu hizmet alanları (okul, hastane gibi) gibi toplum yararı taşıyan projeler için kullanılır. Kamulaştırma süreci, hem mal sahiplerinin haklarının korunmasını sağlayan hem de kamunun ihtiyaçları doğrultusunda mülkiyet düzenlemelerinin yapılmasına olanak tanıyan önemli bir hukuki mekanizmadır.
Anayasanın 46. Maddesine göre,
“Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.
Kamulaştırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peşin olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin ödenme şekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde, taksitlendirme süresi beş yılı aşamaz; bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir.
Kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peşin ödenir.
İkinci fıkrada öngörülen taksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple ödenmemiş kamulaştırma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en yüksek faiz uygulanır.”
Kamulaştırmaya ilişkin diğer hususlar ise 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nda düzenlenme alana bulmuştur.
İlgili bu kanunun amaç ve kapsamına değinmemiz gerekirse, kamu yararının gerektirdiği hallerde gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan taşınmaz malların, Devlet ve kamu tüzelkişilerince kamulaştırılmasında yapılacak işlemleri, kamulaştırma bedelinin hesaplanmasını, taşınmaz malın ve irtifak hakkının idare adına tescilini, kullanılmayan taşınmaz malın geri alınmasını, idareler arasında taşınmaz malların devir işlemlerini, karşılıklı hak ve yükümlülükler ile bunlara dayalı uyuşmazlıkların çözüm usul ve yöntemlerini düzenler.
Kamulaştırmanın Şartları Nelerdir?
Kamulaştırma işlemi, belirli şartlara bağlı olarak gerçekleştirilir. Bu şartları detaylandırmamız gerekirse;
- Zorunlu bir kamu yararı bulunmalıdır: Kamulaştırma işlemi, kamu yararı veya toplumun genel çıkarları için zorunlu olduğunda yapılır.
- Kanuna dayanmalıdır: Kamulaştırma işlemi, yetkili organlarca çıkarılan kanunlarla belirlenen şartlar çerçevesinde yapılmalıdır. Kamulaştırma süreci, genellikle yukarıda da bahsedilen 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nda detaylandırılmıştır.
- Taşınmazın bedeli peşin ödenmelidir: Kamulaştırma sonucunda mal sahiplerine, mülklerinin değeri peşin ödenmelidir.
- Kamulaştırma yetkili idare tarafından gerçekleştirilmelidir.
- Kamulaştırmanın konusu özel mülkiyette bulunan bir taşınmaz olmalıdır.
Bu şartlar, kamulaştırmanın hukuki zeminde adil ve dengeleyici bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlar. Kamu yararı ile mülkiyet hakkı arasında hassas bir denge kurularak, hem kamunun ihtiyaçlarına cevap verilir hem de bireylerin hakları korunmuş olur.
Kamulaştırmanın Aşamaları Nelerdir?
Kamulaştırma Kanunu’nun 3. Maddesine göre,
“ İdareler, kanunlarla ve Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle yapmak yükümlülüğünde bulundukları kamu hizmetlerinin veya teşebbüslerinin yürütülmesi için gerekli olan taşınmaz malları, kaynakları ve irtifak haklarını; bedellerini nakden ve peşin olarak veya aşağıda belirtilen hallerde eşit taksitlerle ödemek suretiyle kamulaştırma yapabilirler.
Cumhurbaşkanınca kabul olunan, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskan projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla yapılacak kamulaştırmalarda, bir gerçek veya özel hukuk tüzelkişisine ödenecek kamulaştırma bedelinin o yıl Genel Bütçe Kanununda gösterilen miktarı, nakden ve peşin olarak ödenir. Bu miktar, kamulaştırma bedelinin altıda birinden az olamaz. Bu miktarın üstünde olan kamulaştırma bedelleri, peşin ödeme miktarından az olmamak ve en fazla beş yıl içinde faiziyle birlikte ödenmek üzere eşit taksitlere bağlanır. Taksitlere, peşin ödeme gününü takip eden günden itibaren, Devlet borçları için öngörülen en yüksek faiz haddi uygulanır.
Kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiye ait olanların bedeli, her halde peşin ödenir.
İdarelerce yeterli ödenek temin edilmeden kamulaştırma işlemlerine başlanılamaz.”
Kamulaştırma işleminin aşamalarına değinecek olursak yukarıda sunulan kanun maddesinden de görüleceği gibi öncelikle idarece yeterli ödenek temin edilmelidir. Yeterli ödenek teminini kamu yararının alınması ile onaylanması takip etmektedir. Ardından taşınmaz belirlenerek kamulaştırma kararı alınır ve satın alınma usulü uygulanır.
Satın alma usulü, Kamulaştırma Kanunu’nun 8. Maddesinde satın alma usulü başlığı ile düzenleme alanı bulmuştur.
Kamulaştırma Kanunu’na göre, kamulaştırmanın satın alma usulü ile yapılamaması halinde idare, 7 nci maddeye göre topladığı bilgi ve belgelerle 8 inci madde uyarınca yaptırmış olduğu bedel tespiti ve bu husustaki diğer bilgi ve belgeleri bir dilekçeye ekleyerek taşınmaz malın bulunduğu yer asliye hukuk mahkemesine müracaat eder ve taşınmaz malın kamulaştırma bedelinin tespitiyle, bu bedelin, peşin veya kamulaştırma 3 üncü maddenin ikinci fıkrasına göre yapılmış ise taksitle ödenmesi karşılığında, idare adına tesciline karar verilmesini ister.
Tüm bunların yanında kamu yararı kararı verebilecek merciler ise yine ilgili kanunun 5. Maddesinde düzenlenme alanı bulmuştur. İlgili bu maddeye göre kamu yararı kararı verebilecek merciler;
“a) Kamu idareleri ve kamu tüzel kişileri;
- 3’üncü maddenin ikinci fıkrasında sayılan amaçlarla yapılacak kamulaştırmalarda ilgili bakanlık,
- Köy yararına kamulaştırmalarda köy ihtiyar kurulu,
- Belediye yararına kamulaştırmalarda belediye encümeni,
- İl özel idaresi yararına kamulaştırmalarda il daimi encümeni,
- Devlet yararına kamulaştırmalarda il idare kurulu,
- Yükseköğretim Kurulu yararına kamulaştırmalarda Yükseköğretim Kurulu,
- Üniversite, Türkiye Radyo – Televizyon Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu yararına kamulaştırmalarda yönetim kurulları,
- Aynı ilçe sınırları içinde birden çok köy ve belediye yararına kamulaştırmalarda ilçe idare kurulu,
- Bir il sınırları içindeki birden çok ilçeye bağlı köyler ve belediyeler yararına kamulaştırmalarda il idare kurulu,
- Ayrı illere bağlı birden çok kamu tüzelkişileri yararına kamulaştırmalarda Cumhurbaşkanı,
- Birden çok il sınırları içindeki Devlet yararına kamulaştırmalarda Cumhurbaşkanı.
b) Kamu kurumları yararına kamulaştırmalarda yönetim kurulu veya idare meclisi, bunların olmaması halinde yetkili idare organları,
c) Gerçek kişiler yararına kamulaştırmalarda bu kişilerin, özel hukuk tüzelkişileri yararına kamulaştırmalarda ise; yönetim kurulları veya idare meclislerinin, yoksa yetkili yönetim organlarının başvuruları üzerine gördükleri hizmet bakımından denetimine bağlı oldukları köy, belediye, özel idare veya bakanlık.”
Kamulaştırma Türleri
- Acele Kamulaştırma: İlgili kanuna göre, 3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanununun uygulanmasında yurt savunması ihtiyacına veya aceleliğine Cumhurbaşkanınca karar alınacak hallerde veya özel kanunlarla öngörülen olağanüstü durumlarda gerekli olan taşınmaz malların kamulaştırılmasında kıymet takdiri dışındaki işlemler sonradan tamamlanmak üzere ilgili idarenin istemi ile mahkemece yedi gün içinde o taşınmaz malın 10 uncu madde esasları dairesinde ve 15 inci madde uyarınca seçilecek bilirkişilerce tespit edilecek değeri, idare tarafından mal sahibi adına 10 uncu maddeye göre yapılacak davetiye ve ilanda belirtilen bankaya yatırılarak o taşınmaz mala el konulabilir.
- Trampa Yolu ile Kamulaştırma: Mal sahibinin kabul etmesi halinde kamulaştırma bedeli yerine, idarenin kamu hizmetine tahsis edilmemiş olan taşınmaz mallarından, bu bedeli kısmen veya tamamen karşılayacak miktarı verilebilir.
- Kısmen Kamulaştırma: İdare, kamulaştırma işlemi yaparken, taşınmaz malın sadece kendi projeleri için gerekli olan kısmını kamulaştırabilirler. Geriye kalanı, yararlanmaya uygun olmayacak şekilde etkilenirse, mal sahibi bu durumda idari yargıda dava açılamadığı durumlarda, kamulaştırma kararının kendisine tebliğ edilmesinden itibaren en geç otuz gün içinde yazılı başvuru yaparak, geriye kalan kısmın da kamulaştırılmasını talep edebilir.
- Özel Kişiler Yararına Kamulaştırma: Kamulaştırma işlemi devlet ve kamu tüzel kişiliklerince yapılıp taşınmazın bedeli özel kişilerce ödenmesidir.